Мұрат Әбенұлы Айтхожин Лениндік сыйлықтың лауреаты, академик, Қазақ АССР Ғылым академиясының президенті

… нағыз ғалым өз жұмысын асыра мақтауды ұнатпайды. Адам өз өмір жолын қорытындылап, сараптаса, ол басқа нәрсе. Бұл ғылымды насихаттауға үлкен септігін тигізеді. Бірақ бұл тәжірибе арқылы дана болып үлгерген, көп өмір сүрген, өмірбаяны бай адамның аузынан шығуы керек.

М.А. Айтхожин


Мұрат Әбенұлы Айтхожин Лениндік сыйлықтың лауреаты, академик, Қазақ АССР Ғылым академиясының президенті, көрнекті ғалым, институтының негізін қалаушы және тұңғыш директоры. Мұрат Әбенұлы – биология ғылымының және бүкіл Қазақстан ғылымының дамуына зор үлес қосқан тұлға, молекулалық биология ғылыми мектебiнің негізін ұйымдастырушысы және қазіргі уақытта оның атымен аталатын Молекулалық биология және биохимия институтының негізін құрушылардың бiрi болған. М.Ә. Айтхожин 1939 жылы 29 маусымда Солтүстік Қазақстан облысы Петропавл қаласында дүниеге келген. 1962 жылы С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің биология және топырақ факультетін бітірген, алайда ол М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде оқу курсын түгелдей дерлік аяқтады. Мұрат Әбенұлы студент кезінде А.Н.Белозерский мен А.С. Спириннің жетекшілігімен нуклеин қышқылдары туралы зерттеулерді бастады. Оның «Рибонуклеаза диаминдерінің тежелуі» атты курстық жұмысы 1961 жылы Ашхабадта өткен Орталық Азия және Қазақстан студенттерінің IV ғылыми конференциясында бірінші жүлдеге ие болды. «Рибосомалардың жасырын деградациясы туралы» дипломдық жұмыстың нәтижелері «Биохимия» журналында жарияланды. Ғылыми жұмыс Мәскеу мемлекеттік университетінің аспирантурасында биология ғылымдарының докторы, кейіннен академик, Лениндік сыйлықтың лауреаты, Белок институтының директоры А.С. Спириннің жетекшілігімен жалғасты.

1966 жылы М.Ә. Айтхожин биология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін «Misgurnus fossilis үйiршектiң ерте эмбриогенезіндегі рибонуклеин қышқылдары» тақырыбында диссертация қорғады. Бұл зерттеулерде анықталған ең маңызды фактор жануарлар жасушаларының цитоплазмасында рибонуклеопротеин бөлшектері түріндегі хабаршы РНҚ (мРНҚ) өмір сүруінің жаңа формасының – информосомалардың ашылуы болып табылады. Кейінірек Қазақстанда қазірдің өзінде М.Ә. Айтхожин өсімдік жасушаларында информосомалардың болуын анықтады, бұл мРНҚ-ның рибонуклеопротеиндік ұйымының жан-жақтылығын дәлелдейді.

1966 жылдан бастап М.А. Айтхожиннің ғылыми қызметі Қазақ КСР Ғылым академиясымен байланысты. Республикада молекулалық биологияны дамыту қажеттілігі Қазақ КСР ҒА Ботаника институтында ақуыз және нуклеин қышқылы зертханасының ұйымдастырылуына ықпал етті, М.Ә. Айтхожин өмірінің соңғы күндеріне дейін оның меңгерушісі болды.

Бұл жұмыстарда алғаш рет өсімдік рибонуклеопротеидтерінің әртүрлі кластарының физика-химиялық қасиеттерінің жан-жақты сипаттамасы беріліп, бидай ұрықтарының пісіп-жетілуі мен өнуі кезіндегі информасомалардың синтезі зерттеліп, функционалдық белсенділігі бар және жануарлар мен өсімдік жасушаларынан тұратын гибридті рибосомаларды құру және зерттеу бойынша түпнұсқа эксперименттер жүргізілді. Бұл зерттеулер эволюция теориясы үшін үлкен маңызға ие болды және «Жоғары сатыдағы өсімдіктердің рибонуклеопротеиндік бөлшектері» атты докторлық диссертацияда жинақталған, оны М.Ә. Айтхожин 1976 жылы Мәскеу мемлекеттік университетінде қорғап, молекулалық биология бойынша еліміздегі тұңғыш докторлық дәрежесін алды. Сол жылы М.Ә.  Айтхожинге КСРО Ғылым академиясының бір топ ғалымдарымен бірге «Информасомалардың ашылуы – жасушаішілік бөлшектердің жаңа класы» атты еңбектер топтамасы үшін Лениндік сыйлық берілді.

80-жылдардың басында М.Ә.  Айтхожин хабаршы РНҚ биогенезі және өсімдіктердегі ақуыз биосинтезінің реттелуі бойынша бірқатар жаңа зерттеулердің бағыттарын жасады. Алғаш рет өсімдіктердің төменгі молекулалық ядролық РНҚ-ның барлық түрлері өсімдіктерде ашылды және толық сипатталды, жеке хабаршы РНҚ-лар мен информасомаларды зерттеу бойынша жұмыс жүргізілді, информосомаларды құрайтын белоктардың физика-химиялық қасиеттері анықталды, ядродан цитоплазмаға хабаршы РНҚ тасымалдау ерекшеліктері және ақуыз биосинтезіне фитогормондардың әсер ету механизмдерін анықталды. М.Ә. Айтхожин өсімдіктердің қоршаған ортаның әртүрлі қолайсыз жағдайларына төзімділігі мәселесіне және генотиптерді іріктеудің жаңа технологияларын әзірлеуге және өсімдік геномының жоғары экспрессиясын реттеу нәтижелеріне негізделген селекцияға назар аударды.

Қазақстанда биологияның жаңа бағыттарын дамыту мақсатында М.Ә. Айтхожин 1983 жылы Молекулалық биология және биохимия институтын құрды. Институттың негізгі ғылыми бағыттары ақуыз биосинтезі мен оның өсімдіктердегі реттелуінің молекулалық механизмдерін зерттеу, өсімдік геномы мен ген экспрессиясын, дәнді дақылдардың биохимиясын, жасуша алмасуының негізгі ферменттерін және физиологиялық белсенді қосылыстарды зерттеу болды. Институтта жасушалық инженерия, трансгенез және гендік инженерия зертханалары құрылды.

Институт құрылғаннан кейін бір жыл өткен соң оның негізінде «Биоорганикалық химия және молекулалық биологияның перспективалары» атты халықаралық симпозиум өтті. Симпозиумға молекулалық биология және биоорганикалық химия саласындағы әлемнің жетекші ғалымдары, соның ішінде Нобель сыйлығының лауреаттары Л.Поллинг, Д.Ходжкин қатысты.

Академик М.Ә. Айтхожин 1986 жылдың сәуірінен соңғы күніне дейін Қазақ КСР Ғылым академиясын басқарып, академиялық ғылымның ғылыми-техникалық прогрестің заманауи шекараларына шығуын қамтамасыз ету үшін ғылыми және ұйымдастырушылық іс-шараларға басшылық жасады.

М. Ә. Айтхожин Кеңестік Бейбітшілік комитетінің мүшесі, Кеңестік Бейбітшілік қорының республикалық бөлімшесінің төрағасы, Қазақ КСР ҒА Президиумы жанындағы физика-химиялық биология ғылыми кеңесінің төрағасы, одақтық «Молекулалық биология», «Биополимерлер және жасуша» журналдарының редакциялық алқасының мүшесі, Қазақ ССР Ғылым академиясының «Вестник» журналының бас редакторы бола отырып, ғылыми-педагогикалық қызметін үлкен қоғамдық еңбекпен ұштастыра білді.

Мұрат Әбенұлы дарынды ғалым, мемлекет және қоғам қайраткері ғана емес, сонымен бірге шыншыл, мейірімді де ашық адам, зейінді де жанашыр дос, бiрбеткей де сабырлы Ұстаз болды.

1987 жылы 19 желтоқсанда Мұрат Әбенұлы Айтхожин дүниеден озды.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 3 наурыздағы қаулысымен Петропавл қаласындағы №1 В.И. Ленин атындағы орта мектеп академик Мұрат Айтхожин атындағы №1 орта жалпы білім беретін инновациялық мектеп болып аталды.

Ұйымдастырушысы және бірінші директоры болған Молекулалық биология және биохимия институты оның есімімен аталады және ол салған дәстүрлерді сақтайды.

Академик Мұрат Әбенұлы Айтхожиннің қазақстандық ғылымды сақтау және оның республиканың ғылыми-техникалық прогресіне қосқан үлесін арттыру жолында бастаған жұмысын лайықты жалғастыра отырып, ғылыми қоғамдастық, алғыс білдірген шәкірттері мен әріптестері ұқыптылықпен еске алуда.

Show More
Close
Skip to content