АЙТХОЖИНА НАҒИМА ӘБЕНҚЫЗЫ (1946 — 2020)

Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі, биология ғылымдарының докторы, профессор

---

Айтхожина Нағима Әбенқызы – Қазақстандағы молекулалық генетика мен молекулалық медицинаның негізін салушы. Ол Қазақстанда алғаш рет геном және құрылымдық-функционалдық геномика зертханаларын ұйымдастырды, онда зерттеудің жаңа бағыттары әзірленді: адам геномы және тұқым қуалайтын аурулардың пайда болуы мен бейімділігінің молекулалық механизмдері, гендік экспрессия, құрылымдық және дәнді дақылдар геномының функционалды ұйымдастырылуы, бидайдың фитопатогендерге төзімділігінің молекулярлық механизмдері, қазіргі қазақ халқының ДНҚ-сының молекулалық-генетикалық талдауы, микрогравитация әсерінен тірі жасушалардағы биологиялық процестер (ғарыштық биология және биотехнология).

Нағима Айтхожина 1946 жылы 22 ақпанда Петропавл қаласында дүниеге келген. С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетін өсімдіктердің биология-физиологиясы және биохимиясы мамандығы бойынша үздік бітірген. 1970-1973 жылдар аралығында Мәскеудегі КСРО ҒА В.А. Энгельгардт атындағы Молекулалық биология институтының күндізгі бөліміндегі аспиранты. 1974 жылы сол Институтта «Про-мРНҚ бар ядролық РНП бөлшектерінің құрылымдық және функционалды ұйымы» тақырыбында кандидаттық диссертациясын сәтті қорғады, ал 1990 жылы «Алкалоидтар – макромолекулалар биосинтезінің ингибиторлары» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады.

1974 жылдан 1983 жылға дейін Қазақ КСР ҒА Ботаника институтында «Өсімдіктердегі алкалоидтардың алмасуы және функционалдық белсенділігі» тақырыбы бойынша аға лаборант, кіші ғылыми қызметкер, аға ғылыми қызметкер болып жұмыс iстедi. 1983 жылы Қазақ КСР ҒА Молекулалық биология және биохимия институтының ұйымдастырылуына байланысты осы институттың алкалоидтар биохимиясы зертханасына ауыстырылды. 1985-1988 жылдар аралығында ҚазССР ИМББ АН жетекші ғылыми қызметкері. 1988 жылдың қаңтарында институт директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары болып тағайындалды. 1988 жылдан 1990 жылға дейін Қазақ КСР ҒА Молекулалық биология және биохимия институты директорының міндетін атқарушы. 1990-2010 жылдар аралығында М.А. Айтхожин атындағы Молекулалық биология және биохимия институтының директоры. 2010 жылдан 2019 жылға дейін — Институттың бас директоры.

Нағима Әбенқызы М.А. Айтхожин атындағы Молекулалық биология және биохимия институты жанындағы «молекулалық биология» және «биохимия» мамандықтары бойынша докторлық және кандидаттық диссертацияларды қорғау жөніндегі диссертациялық кеңестің төрағасы болды.

Биология ғылымының басым бағыттарын дамытуға қосқан зор үлесі және ғалымның беделі 1996 жылы Н.Ә. Айтхожинаның Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы Биология және медицина ғылымдары бөлімінің академик-хатшысы болып сайлануына негіз болды. 1999 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Н.А. Назарбаевтың Жарлығымен Н.Ә. Айтхожина Ғылым академиясының президенті болып тағайындалды.

Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Жоғары ғылыми-техникалық комиссияның (ЖҒТК) мүшесі, Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Іргелі зерттеулер қорының биологиялық секциясының төрағасы, Ғылыми-техникалық кеңестің мүшесі және «Генетиканың басым мәселелері» Бүкілодақтық бағдарламасы жобаларының сарапшысы (Мәскеу қ.), КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Ғылым және техника жөніндегі мемлекеттік комитеттің физика-химиялық биология және биотехнологияның басым бағыттары бойынша ведомствоаралық ғылыми кеңесінің мүшесі (Мәскеу қ.), Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі алқасының мүшесі болды. ҚР ҰҒА Доклады журналының бас редакторы, Вестник МОН – ҚР ҰҒА журналының редакциялық алқасының мүшесі. 1996 жылдан Ресей ғылым академиясының «Молекулалық биология» журналының редакциялық алқасының мүшесі. Халықаралық молекулалық биология және биохимия қоғамының (IUBMB) мүшесі, INTAS бағдарламасы бойынша халықаралық сарапшы.

Айтхожина Н.Ә. іргелі зерттеулер бойынша 3 докторлық, 17 кандидаттық диссертациялардың, ғылыми жобалардың, гранттардың және ғылыми-техникалық бағдарламалардың (ҒТП) жетекшісі болды. 300-ден астам ғылыми еңбектердің авторы, олардың көпшілігі шетелдің жетекші журналдарында жарияланған, 29 авторлық куәлік пен патент алған.

Н.Ә. Айтхожина ғылыммен қатар қоғамдық жұмыстармен де айналысты. КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты (1989-2001), Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Отбасы және әйелдер істері жөніндегі ұлттық комиссияның мүшесі (1999-2006), 2003-2004 жж. (ЮНЕП-ГЭФ) жобасы бойынша Қазақстан Республикасы үшін генетикалық түрлендірілген организмдердің биоқауіпсіздігі туралы негіздік құжатты әзірлеу бойынша Қазақстан Республикасы Ұлттық үйлестіру комитетінің төрағасы болды.

Нағима Әбенқызы Айтхожинаның ғылыми жетістіктері: III дәрежелі «Барыс» ордені (2011), «Парасат» ордені (2001), «Ғылым» номинациясы бойынша «Платина Тарлан» сыйлығының лауреаты (2000), Халықаралық «Эврика» көрмесінің күміс медалі, Брюссель (1993); Жемісті еңбегі және Қазақстан ғылымының дамуына қосқан үлесі үшін Қазақ КСР ҒА Ғылым академиясының, ҚР ҰҒА, ҚР БҒМ Құрмет грамоталары.