ДАРҚАНБАЕВ ТЕМІРБАЙ БАЙБОСЫНҰЛЫ (1910-1987 гг.)

Академик АН КазССР, биология ғылымдарының докторы, профессор

Темірбай Байбосынұлы Дарқанбаев – белгілі ғалым-биохимик, ҚазССР ҒА академигі, биология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ ССР ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, көрнекті қоғам қайраткері. 1936 жылы М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінде биология факультетін бітірген. 1941 жылы КСРО ҒА биохимия институтының аспирантурасын бітіргеннен кейін, кандидаттық диссертациясын қорғады, ал 1953 жылы биология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алды. А.Н. Бах, А.И. Опарин, Р.И. Смирнов, В.Л. Кретович сияқты көрнекті ғалымдардың ізбасары және серіктестері болып табылады. 1955 жылдан 1961 жылға дейін С.М. Киров атындағы ҚазМУ ректоры, 1972 жылдан 1983 жылға дейін ҚазССР ҒА Президиум мүшесі және биология ғылымдары бөлімінің академик-хатшысы. Т.Б. Дарқанбаев 1965 жылы С.М. Киров атындағы ҚазМУ өсімдіктердің зат алмасу биохимиясының проблемалық зертханасын, ал 1973 жылы ҚазССР ҒА Ботаника институтында дәнді дақылдар биохимиясының зертханасын (ҚР БҒМ қазіргі М.А. Айтхожин атындағы молекулалық биология және биохимия институты) құрды.

Биология ғылымын дамытуға және кадрларды даярлауға сіңірген еңбегі үшін Т. Б. Дарқанбаев Ленин орденімен (1971 ж.), «Құрмет Белгісі» (1945,1961 ж.) екі орденімен, сондай-ақ КСРО медальдарымен және Қазақ ССР Құрмет грамоталарымен марапатталған.

Академик Т.Б. Дарқанбаев – ғылымның ірі ұйымдастырушысы және Қазақстандағы биохимиялық мектептің негізін қалаушы. Негізгі ғылыми еңбектері аса маңызды дәнді дақылдар дәнінің биохимиясына, ақуыз-көмірсулар алмасуына, генетикалық факторлардың әсеріне және астық сапасын қалыптастыруға топырақ-климаттық жағдайларға арналған. Т.Б. Дарқанбаев пен оның оқушылары ақуыздардың түзілуі мен қорлануының заңдылықтарын тануға, негізгі тыныс алу ферменттері мен ақуыз-көмірсулар кешенінің көптеген молекулалық формаларын астық пісу процесінде қалыптастыруға елеулі үлес қосты. Қазақстан бидайының тағамдық қасиеттерін, биохимиялық сипаттамасын және технологиялық қасиеттерін бағалау бойынша зерттеулер астық биохимиясы саласындағы іргелі жұмыстар ғана емес, техникалық биохимия мен қолданбалы энзимологияның теориясы мен практикасын дамыту болып табылады, алайда халықтық-шаруашылық мағыналылығы маңызды болды. 

Т.Б. Дарқанбаев бірнеше кітаптардың авторы: «Қазақстанның жаздық бидайының биохимиялық сипаттамасы» (1955 ж.), «Қазақстан бидайының минералды құрамы» (1976 ж.), «Қазақстан бидайының сапасы» (1984 ж.). Т. Б. Дарқанбаевтың редакциясымен «Ферменттерді тазалау және зерттеу әдістері» (1981 ж.) және «Ферменттер және астық сапасы» (1987 ж.) жинақтар шығарылды. Ол сондай-ақ астық биохимиясы, энзимология және биологияның өзекті мәселелері бойынша 200-ден астам ғылыми және ғылыми-көпшілік мақалалар жариялады, ол бірқатар халықаралық биохимиялық конгрестерге қатысты. Сонымен қатар Т.Б. Дарқанбаев 40 ғылым кандидаттары мен докторларын дайындады.