ҚЫЛЫШЕВ ЛҰҚБАН ҚЫЛЫШҰЛЫ (1909-1991)

Биология ғылымдарының докторы, профессор

---

Лұқбан Қылышұлы Қылышев – Қазақстандағы биохимиялық ғылымның негізін қалаушылардың бірі болып табылады. Олар екінші қосылыстардың биохимиясы, өсімдіктердің тұзға төзімділігі биохимиясы және физиологиясы және фитохимия сияқты ғылыми бағыттарға негізделген. Ол Қазақстанның өсімдік ресурстарын ең құнды физиологиялық белсенді заттардың продуценттері ретінде зерттеу мен ұтымды пайдаланудың бастауында тұрды және халық шаруашылығына физиологиялық белсенді қосылыстардың өндіріс қалдықтарын қолданудың практикалық ұсыныстарын әзірлеу мен енгізуге үлкен үлес қосты. Л.Қ. Қылышев Қазақстанда азотты алмасуға қатысатын ферменттік жүйелерді зерттеу дамуының бастамашысы болды, бұл азотты тыңайтқыштардың түрлі нысандарын пайдаланудың ғылыми іргетасын негіздеуге мүмкіндік берді.  Л.Қ. Қылышевтың ғылыми жетістіктері биосинтез, пиридинді және хинолизидинді алкалоидтардың трансформациясы, олардың метаболизміне қатысатын ферменттердің физикалық-химиялық қасиеттерін анықтау саласындағы іргелі зерттеулермен байланысты.

1909 жылы 14 наурызда Лұқбан Қылышұлы Қылышев Орал облысы, Шыңғырлау ауданының № 12 ауылында дүниеге келген. Ауылда мектептің жоқтығынан ол жасөспірім кезінде білім алып, 20 жасында Шілік аудан орталығында толық емес орта мектепті бітірген. 1929 жылы Ақтөбе ОКРОНО жолдамасы бойынша Лұқбан Қылышев Қызыл-Ордаға келіп, толық емес орта білім алуына қарамастан, оқуға түсу емтиханынан өтіп, оқу-ағарту институтына түседі. 1932 жылы Алматы қаласындағы Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының жаратылыстану-географиялық факультетіне қабылданады және 1935 жылы Балхашстрой жеріне мұғалім болып жіберіліп, сол жерден Ленин Коммунистік Одағының Орталық Комитетінің (ЦК ЛКСМ) жолдамасы бойынша Алма-Ата қаласына келіп, КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалына Ботаника бақшасының кіші ғылыми қызметкері болып жұмысқа орналасады. Негізгі қызметінен қол үзбей, өсімдіктер химиясы саласында жұмыс істеу үшін Л.Қ. Қылышев Университетте өсімдіктердің физиологиясы мен биохимиясы бойынша үлкен тәжірибеден өтті және зерттеудің жалпы әдістерін игерді.

1938 жылы Шымкент химфармзауытының тапсырысы және ҚазФАН тапсырмасы бойынша әлемдегі бірегей анабазин өндірісіндегі құнды өсімдік шикізаты болып табылатын жапырақсыз анабазис өз зерттеулерінің нысаны ретінде таңдалды. Осы жылы үлкен тәжірибелік материалды жинап, Л.Қ. Қылышев С.М. Кирова атындағы ҚазМУ өсімдіктер физиологиясы және биохимиясы кафедрасының аспирантурасына түсті. Оның ғылыми жетекшісі белгілі ғалым, профессор С. О. Гребинский болды.

Ұлы Отан соғысы жылдарында аспирантураны бітіргеннен кейін, Лұқбан Қылышұлы аға ғылыми қызметкер болып, содан кейін В.И. Ленин атындағы Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясы тұсында (ВАСХНИЛ) Қазақ филиалының өсімдік улары зертханасының жетекшісі болып жұмыс істеді. 1943-1944 жылдары КСРО ҒА корреспондент-мүшесі, профессор А.И. Смирновтың басшылығымен КСРО ҒА Биохимия институтында (Мәскеу) жартыжылдық іссапар кезінде ол анабазинді анабазис алкалоидтарының қоспасындағы колориметрлік әдіспен анықтау үшін жасап шығарды, жапырақсыз анабазисті одан әрі зерттеу жұмысының табысты екенін анықтады. Бұл әдіс кейінірек анабазин-сульфат өндірісінің барлық технологиялық процесін бақылау үшін жетілдірілген және қолданылған.

1944 жылы Л.Қ. Қылышев ҚазКСР ҒА Ботаника институтында Қазақстанда алғашқы өсімдіктер химия зертханасын ұйымдастырды.

1945 жылы Лұқбан Қылышұлы С.М. Кирова атындағы ҚазМУ Ғылыми кеңесінде» алкалоидты солянканы биохимиялық зерттеу (анабазис-интигека)» атты кандидаттық диссертациясын сәтті қорғады. Бұл жұмыс 1947 жылы аздаған қысқартулармен Ботаника институтының еңбектерінде жарияланды. Онда алғаш рет анабазистің биохимиялық сипаттамасы беріліп, алкалоидтар мен басқа да пластикалық заттардың жиналуы мен эдафиялық жағдайлар арасындағы заңдылықтар көрсетілді, сондай-ақ осы бағыттағы одан арғы зерттеулердің келешегі дәлелденді.

1952 жылы Л.Қ. Қылышев өзінің өсімдіктер химиясының зертханасымен Ботаникалық баққа ауыстырылды, ол директор ретінде басқарды, сол жерде жапырақсыз анабазиспен жұмысын жалғастырды. Қазақстан бойынша анабазистің табиғи қорлары туралы және оларды ұтымды пайдалану жолдары туралы есеп түрінде қалыптасқан бұл жұмыс – 1955 жылы Қазақ ССР Министрлер Кеңесіне және КСРО Лекрастрестіне ұсынылды.

1955 жылы ҚазССР ҒА Президиумының шешімімен Лұқбан Қылышұлы докторантурадан өту үшін КСРО ҒА (Ленинград қ.) В.Л. Комарова атындағы Ботаникалық баққа 2 жылға іссапарға жіберілді. Профессор И.М. Ильиннің жетекшілігімен «жапырақсыз анабазисті пайдалану және мәдениетке енгізудің биологиялық негіздері» атты докторлық диссертация қорғалды.  Қазақстанның шикізат өсімдігінің барлық картографиялық материалдары бар жан-жақты сипаттамасын қамтитын докторлық диссертацияның нәтижелері Алма-Ата қаласында» жапырақсыз анабазис биологиясы» атты монография түрінде 1961 жылы жарияланды.

Докторантураны бітіргеннен кейін, Л.Қ. Қылышев ҚазССР ҒА Ботаника институтына қайтып келіп, өсімдіктер биохимиясы зертханасын басқарды. 1983 жылдан 1986 жылға дейін ол ҚазССР ҒА Молекулярлық биология және биохимия институтының алкалоидтар биохимиясы зертханасын басқарды, ал 1986 жылдан 1991 жылға дейін кеңесші болып жұмыс істеді.

1958 жылы Л.Қ. Қылышев Қазақ ССР Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды. 1960 жылы Л.Қ. Қылышевке профессор атағы, 1974 жылы «Қазақ ССР ғылымына Еңбегі сіңген қайраткер» атағы берілді.

Л.Қ. Қылышев биохимия бойынша мамандарды дайындауға барынша көңіл бөлді және жас талантты ғалымдардың қалыптасуына үлкен көмек көрсетті. Ол өсімдік жасушасындағы екінші қосылыстардың метаболизмін зерттейтін қазақстандық биохимиктер мектебін құрды.  1957 жылдан 1962 жылға дейін Қыздар педагогикалық институтінде Лұқбан Қылышұлы профессор болып жұмыс істеді және өсімдіктер физиологиясы бойынша дәріс оқыды. Кейін ҚазПИ мен ҚазМУ-да сол курс бойынша дәріскер болды.  

Л.Қ. Қылышев – 250 ғылыми жұмыстың, оның ішінде 5 монография мен бірнеше авторлық куәліктердің авторы.

Лұқбан Қылышевтың ғылыми, ғылыми-педагогикалық және қоғамдық қызметі, оның биохимияны дамытуға және ғылыми кадрларды дайындауға сіңірген еңбегі «Құрмет Белгісі», «Халықтар Достығы» ордендерімен, Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесі мен ҚазССР ҒА Президиумының медальдарымен және Құрмет грамоталарымен марапатталды.