БАЛМҰХАНОВ ТИМУР САЙМҰЛЫ (1956 — 2016)
Биология ғылымдарының докторы
Балмұханов Т.С. көрнекті ғалым, қазақстандық онкологияның негізін салушы, профессор, медицина ғылымдарының докторы, академик Сайым Балуанұлы Балмұхановтың отбасында дүниеге келген. Оның негізгі еңбектері тіндердің радиосезімталдығына және оны өзгерту жолдарына арналды, ол жүре пайда болған ісіктердің радиорезистенттігі құбылысын ашты. Сайым Балуанұлы жарты ғасырдан астам уақытын ядролық сынақтардың Семей ядролық сынақ полигонына іргелес жатқан аумақтардағы халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға тигізетін зардаптарын зерттеуге арнады. Тимур Сайымұлының ғылыми зерттеулерінің негізгі бағыты әртүрлі сәулелердің биологиялық макромолекулаларға әсер етуінің молекулалық механизмдерін зерттеу екені кездейсоқ емес.
Балмұханов Тимур 1956 жылы 24 наурызда Алматы қаласында дүниеге келген. 1973 жылы орта мектепті бітіргеннен кейін М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің биология факультетіне оқуға түсіп, оны 1978 жылы бітірді. Сол жылы Тимур Сайымұлы Қазақ КСР Ғылым академиясының Ботаника институтына жұмысқа қабылданып, КСРО Ғылым академиясының Молекулярлық биология институтына тағылымдамадан өтуге жіберіледі.
1982 жылы биология ғылымдарының докторы Г.Б. Завилгельскийдің жетекшілігімен Т.С. Балмұханов «Ультракүлгін сәулеленген ішек таяқшаларының плазмидаларын инактивациялау және жөндеу механизмдері» атты кандидаттық диссертациясын қорғады. Ол репликация алдындағы қалпына келтіру жүйесі UVR плазмидалар мен фагтардың ДНҚ-сын бактериялық ДНҚ-мен салыстырғанда 2-3 есе қарқынды түрде қалпына келтіретінін көрсетті. Бактериялық ДНҚ репарациясы негізінен пострепликативті REC жүйесінде жүргізілді. Жүргізілген зерттеулердің нәтижесі жоғары қарқынды лазерлік ультракүлгін сәулеленудің (1011 Вт/м2 жоғары) әсерінен бактериялық плазмидалардың ДНҚ-да өлімге әкелетін зақымдануының пайда болуының алғашқы анықталған құбылысы болып табылады. Сәулелену нәтижесінде ДНҚ-да бір және екі тізбекті үзілістер пайда болды.
Тимур Сайымұлы кандидаттық диссертациясын қорғағаннан кейін КСРО Медицина ғылымдары академиясының Бүкілодақтық кардиологиялық орталығында жұмыс істеп, иммуноферменттік талдау және гибридома технологиясын меңгерді.
1988 жылы Тимур Сайымұлы Балмұханов М.А. Айтхожин атындағы Молекулалық биология және биохимия институтының алкалоидтар биохимиясы зертханасына (1991 жылдан геном зертханасы) аға ғылыми қызметкер болып қабылданды, ал 1998 жылдан 2009 жылға дейін «адам геномы» тобын бөліп, құрылымдық және функционалды геномика зертханасын ұйымдастыруға дейін жетекші ғылыми қызметкер болып жұмыс істеді.
Тимур Сайымұлы Балмұханов пен кіші ғылыми қызметкер Абай Ерекенов осы ферментті бір сатылы иммуноаффинді тазарту процедурасы негізінде ДНҚ-полимеразаны бөліп алудың жаңа әдісін әзірледі. Алынған ДНҚ-полимераза алдында сипатталған белсенділіктен жоғары болды (60 000 акт/мг-ден астам).
Визит-профессор ретінде (1996-1997) Хиросима университетінің Радиобиология және медицина институтында жұмыс істеді, Тимур Саимович иондаушы сәулелердің әсер ету механизмдерін зерттеуді жалғастырды. Бұл жұмыстарда әртүрлі дозаларда гамма-сәулелену әсерінен атаксия-телангиэктазия (АТ) және Ниймеген синдромы синдром (NBS — Nijmegen breakage Syndrom) сияқты патологиялардан зардап шегетін пациенттерден алынған әртүрлі радиосезімталдықпен адамның жасушалық желілерінде p53 ақуыз синтезінің ерекшеліктері зерттелді. NBS жасушаларының ерекшелігі — сәулеленуге әлсіз жауап, олар ДНҚ зақымдануынан кейін p53 ақуызымен белсендірілетін p21 синтезінің ерекшеліктерін зерттеу үшін пайдаланылды. Бұл жұмыстар Тимур Сайымұлы Балмұхановты өзінің ұстазы деп атаған К.Мацуураның кандидаттық диссертациясының бір бөлігі болды. Қазақстаннан келген жас докторант пен молекулалық биологтың бірлескен жұмысы Nagasaki Journal of Medical Science, Biochemical and Biophysical Research Communication, Genetics журналында жарияланып, бірқатар халықаралық конгресстерге ұсынылды.
1998 жылдан бастап Балмұханов өз жұмысын Семей ядролық сынақ полигонындағы (СИЯП) ядролық сынақтардың зардаптарын зерттеуге бағыттады. Бұрынғы Семей ядролық сынақ полигоны аумағында (Қайнар және Саржал ауылдары) аурушаңдықтың таралуына байланысты мәліметтерді талдау қалқанша безінің патологиясы, туа біткен даму ақаулары, жұқпалы, эндокриндік және гинекологиялық аурулар, сондай-ақ өлімнің артуы. Бақылауға алынған Көкпекті ауылының көрсеткіштерімен салыстырғанда анықталғаны аурушаңдық деңгейінің жоғарылауы үш ұрпақтың қатарында сақталатыны анықталды, бұл олардың тұқым қуалау мүмкіндігін және ұшыраған особьтардың ұрпақтарында генетикалық ақаулардың пайда болуын білдіреді.
Бұл жұмыстардың нәтижелері «Ультракүлгін сәулеленудің және иондаушы сәулеленудің биологиялық макромолекулалар мен организмдерге әсері» атты докторлық диссертация түрінде ресімделді, оны Балмұханов Д 09.17.04 Қазақ мемлекеттік медицина академиясында өткен диссертациялық кеңесте қорғады (Астана қ.) 2008 ж.
2009-2016 жылдар аралығында Балмұханов Т.С. институтының құрылымдық-функционалдық геномика зертханасын басқарды.
Оның жетекшілігімен зертхана қызметкерлері 8 жобаны орындады:
- — «Төмен дозалы сәулеленуге созылмалы түрде ұшыраған уран кеніші жұмыскерлерінің ДНҚ банкін құру және молекулалық-генетикалық сипаттамасы. Төмен дозаларда сәулеленудің тұрақты әсеріне ұшыраған адамдардың генотиптері туралы электрондық деректер банкін құру» — 2008-2010;
- — «11 тектес өкілдерінің кейбір биотехнологиялық құнды микроорганизмдердің генетикалық паспорттарын жасау, генетикалық әртүрлілікті және геномистематикасын бақылау. Kluyveromyces тұқымдасының кейбір штамдарын генетикалық идентификациялаудың тест-жүйесін әзірлеу» — 2008-2010;
- — «Қазақстанның коммерциялық перспективалы дәрілік өсімдіктерінің генофондын зерттеу, сақтау және генетикалық паспорттарын жасау, Anabasis aphyllia L., Peganum harmala L., Polypodium vulgare L. молекулярлық-генетикалық идентификациясы үшін тест-жүйелерді әзірлеу». — 2008-2010;
- — «Аутоиммунды және онкологиялық аурулардағы цитокиндердің және кейбір супрессорлық факторлардың гендерінің құрылымдық-функционалдық ұйымдастырылуының және экспрессиясының ерекшеліктері. Емдеу және алдын алу мақсатында оларды ерте диагностикалау принциптерін әзірлеу» — 2009-2011;
- — «Уран өндіру және уран өңдеу өнеркәсібі персоналы үшін төмен дозалардағы радиация әсерінің салдарларының молекулярлық-генетикалық мониторингі» — 2012-2014;
- — «Қазіргі қазақтар мен Дешті Қыпшақ өңірінің ежелгі тұрғындарының Y-хромосомасының этногенетикалық полиморфизмін молекулалық-генетикалық зерттеу» — 2012-2014.
және 2 бағдарлама:
- — бағдарламаның «Қазақстан Республикасының уран өнеркәсібі қызметкерлері арасында өндіріске байланысты сырқаттану қаупін төмендету» бөлімі – 2013-2015;
- — «Ерте диагностикалау және болжау үшін сүт безі обырындағы геномның құрылымдық-функционалдық ерекшеліктері» ғылыми-техникалық бағдарламасы – 2013-2015.
Балмұханов Тимур Сайымұлы 100-ден астам ғылыми жарияланымның, оның 40-тан астамы шетелде жарияланған, екі монографияның, 15-тен астам патенттің авторы